Μένης Κουμανταρέας: Γράφω καλύτερα μετά από ασωτίες και απιστίες

Ο Μένης Κουμανταρέας, ένας από τους εμβληματικότερους πεζογράφους της μεταπολεμικής γενιάς, βρέθηκε νεκρός στο σπίτι του τα ξημερώματα του Σαββάτου 6 Δεκεμβρίου.

Η είδηση έμοιαζε με κακόβουλο αστείο που διαδόθηκε στο Internet από ανάρτηση σε ανάρτηση και εξαπλωνόταν ραγδαία το πρωί του Σαββάτου. Νεκρός στο σπίτι του, εκεί όπου ζούσε μόνος τα τελευταία τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο της γυναίκας του Λιλής. Στο σπίτι που τυλιγόταν προοδευτικά στα σκοτάδια, όπως έγραψε στο τελευταίο του βιβλίο, στο σπίτι που ήταν γεμάτο με ίσκιους ανθρώπων χαμένων.

Οι συγγενείς του, που τον αναζητούσαν στο τηλέφωνο από το βράδυ της Παρασκευής, τον βρήκαν μετά τα μεσάνυχτα στο σπίτι της Κυψέλης. Ενας ίσκιος κι αυτός πια. Οχι τελικά, η είδηση δεν έμοιαζε με αστείο. Περισσότερο έμοιαζε με κεφάλαιο από το πρόσφατο βιβλίο του, ένα καταληκτικό κεφάλαιο που ξεχάστηκε στο συρτάρι και έμεινε ανέκδοτο.

Διαμέρισμα «επιλεκτικά ψαγμένο»

Την απίστευτη είδηση επιβεβαίωνε αμείλικτα στο επίπεδο της πραγματικότητας το αστυνομικό δελτίο: Ο Μένης Κουμανταρέας βρέθηκε νεκρός στο σπίτι του μετά τα μεσάνυχτα της 5ης Δεκεμβρίου. Είχε μώλωπες στο πρόσωπο, αλλά δεν έφερε τραύματα από αιχμηρό αντικείμενο ή πυροβόλο όπλο. Τα αίτια του θανάτου του παραμένουν αδιευκρίνιστα και ο ιατροδικαστής θα αποφανθεί μετά τη νεκροτομή. Το διαμέρισμα του Μένη Κουμανταρέα βρέθηκε «επιλεκτικά ψαγμένο» - ό,τι κι αν σημαίνει αυτό - και η πόρτα δεν μοιάζει να έχει παραβιαστεί.

Μυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα

Γόνος αστικής οικογενείας, γιος του χρηματιστή Αντώνη Κουμανταρέα, ο συγγραφέας της Κυρίας Κούλας, του Ωραίου λοχαγού, της Φανέλας με το εννιά είχε γεννηθεί στην Αθήνα το 1931. Αποφοίτησε από το Πρότυπο Λύκειο Αθηνών «Κάρολος Μπερζάν» και ακολούθησε σπουδές Νομικής και Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εργάστηκε για 20 χρόνια σε ναυτιλιακές και ασφαλιστικές εταιρείες. Φιλοδοξούσε από τα νεανικά του χρόνια να γίνει συγγραφέας. Εκανε τις πρώτες του εμφανίσεις στα γράμματα το 1961 ως μεταφραστής κειμένων του Χέμινγκγουεϊ και του Τζέιμς Τζόις για το περιοδικό Ταχυδρόμος και το 1962 εξέδωσε την πρώτη συλλογή διηγημάτων του, τα Μηχανάκια.

Στη συνέχεια ήρθαν τα μυθιστορήματα Βιοτεχνία υαλικών (1975), Ο ωραίος λοχαγός (1982), Η φανέλα με το εννιά (1986), Η συμμορία της άρπας (1993), Δυο φορές Ελληνας (2001), Νώε (2003), Οι αλεπούδες του Γκόσπορτ (2011, το πρώτο μυθιστόρημα που έγραψε και παρέμενε ανέκδοτο), Θάνατος στο Βαλπαραΐζο (2013), οι νουβέλες Τα καημένα (1972), Η κυρία Κούλα (1978), Το κουρείο (1979), Θυμάμαι τη Μαρία (1994), Η γυναίκα που πετάει (2006), Το Show είναι των Ελλήνων (2008), Σ' ένα στρατόπεδο άκρη στην ερημιά (2009), τα διηγήματα Σεραφείμ και Χερουβείμ (1981), Η μυρωδιά τους με κάνει να κλαίω (1996), δοκίμια, αυτοβιογραφικά κείμενα, βιογραφικά σημειώματα, Ο πλανόδιος σαλπιγκτής (1989), Η μέρα για τα γραπτά κι η νύχτα για το σώμα (1999), Ξεχασμένη φρουρά (2010) και μεταφράσεις, πολλές μεταφράσεις των αγαπημένων του Αμερικανών: Φόκνερ, Φιτζέραλντ, Πόου, Μέλβιλ.

Η Κυρία Κούλα μεταφέρθηκε στην τηλεόραση και η Φανέλα με το εννιά στον κινηματογράφο.

Βραβεία και «άσεμνο δημοσίευμα»

Βραβευμένος τέσσερις φορές με Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος (1975, 2002) και Διηγήματος (1967, 1997) και με το Βραβείο Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για το σύνολο του έργου του το 2008, ήταν ιδρυτικό μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων. Στη διάρκεια της δικτατορίας οδηγήθηκε σε τέσσερις δίκες με την κατηγορία του «ασέμνου δημοσιεύματος» για τα διηγήματα Το αρμένισμα (1966), για να απαλλαγεί τελικά από την κατηγορία το 1969. Συμμετείχε στην έκδοση διαμαρτυρίας στο δικτατορικό καθεστώς Δεκαοχτώ κείμενα το 1970, παρότι δεν συγκαταλεγόταν στους συγγραφείς που θα λέγαμε πολιτικούς.

Η Αθήνα τον ενδιέφερε, η ζωή των κατοίκων της και οι ασχολίες τους, οι σκοτεινές πλευρές των ανθρώπων, τα μυστικά της ζωής. Συγγραφέας βιωματικός, μπόλιαζε τις ρεαλιστικές αφηγήσεις του και τις περιγραφές της άγνωστης κρυμμένης πραγματικότητας με στοιχεία φανταστικά.

Μόλις την περασμένη Κυριακή γράφαμε για το τελευταίο του βιβλίο, τον Θησαυρό του χρόνου (Πατάκης, 2014), για τα στοιχεία που συνέθεταν το ψηφιδωτό του προσώπου του: τη φιστικί φορητή γραφομηχανή Olivetti Lettera 22 στην οποία δακτυλογραφούσε όλα του τα κείμενα προτού αρχίσουν οι πόνοι στα χέρια από την τενοντίτιδα, το οικογενειακό πιάνο Bösendorfer και την αγάπη του για την κλασική μουσική, τη γυναίκα του Λιλή, που τη γνώρισε στα γραφεία της ασφαλιστικής εταιρείας όπου δούλευαν και οι δυο και τον συντρόφεψε μια ζωή, την αναζήτηση της ομόφυλης ηδονής σε εφήμερες γνωριμίες.

Ενας ανώνυμος αφηγητής, alter ego του συγγραφέα, έλεγε εκεί: «Ποτέ δεν είχα κρύψει τη σεξουαλικότητά μου παρεκτός από τους γονείς. Μου είναι αδιανόητο ότι υπάρχουν άντρες που μια ζωή κρύβουν από τη σύντροφό τους ότι πιθανώς να ποθούν έναν άλλον άντρα. Το ότι παντρεύτηκα για να κλείσω τα στόματα και να βολευτώ είναι το μεγαλύτερο ψέμα».

Προφητεία - Η διπλή ζωή και η έμπνευση

Είναι η διπλή ζωή, άλλη τη μέρα και άλλη τη νύχτα, που κεντρίζει την έμπνευση: «Πότε γράφω και παίζω μουσική καλύτερα; Μετά από ασωτίες, ντράβαλα και απιστίες. Λες και αυτά να είναι προϋποθέσεις για ανάταση ψυχής και δημιουργία. Κακούργα τέχνη!». Ο αφηγητής του Θησαυρού του χρόνου ζει μια ζωή συχνά επικίνδυνη, από τα καφενεία των αλλοδαπών και τα ύποπτα μπαρ στις σκοτεινές γωνιές της πόλης, με τύπους ζόρικους, τσαμπουκάδες, που του αρπάζουν το ρολόι, του κάνουν απειλητικά τηλεφωνήματα, τον εκφοβίζουν ζητώντας χρήματα.

Φοβάται, όμως, ότι «όσο κι αν μετανοώ για τις νυχτερινές απερισκεψίες μου και κόπτομαι ότι δεν πρόκειται
να τις επαναλάβω, άλλο τόσο με τρώει η κούτρα μου και ξαναγυρίζω σ' αυτές. Πράγματα μαθημένα κι απ' τα διαβάσματα, μα που μόνο όταν τα ζεις καταλαβαίνεις την αδήριτη όσο και μάταιη αναγκαιότητά τους» εξομολογείται στους αναγνώστες και το κάνει γιατί «τα παθήματα δεν γίνονται μαθήματα και οι εξομολογήσεις σε φίλους σπάνια φτουράνε, ενώ ένα γραπτό αργά ή γρήγορα σε κάποια χέρια θα φτάσει».

Γράφαμε την περασμένη εβδομάδα ότι το τελευταίο κείμενο του Μένη Κουμανταρέα ήταν αμφίσημο, ότι κινούνταν μεταξύ αποκάλυψης και συγκάλυψης. Εκ των υστέρων πλέον μοιάζει πως ίσως κινούνταν επίσης μεταξύ προφητείας και προειδοποίησης.


Κουζέλη Λαμπρινή
tovima